Konstytucja 3 Maja
Pierwsza w Europie i druga na świecie – Konstytucja 3 Maja z 1791 roku była próbą unowocześnienia ustroju Polski i ratowania jej suwerenności. Choć obowiązywała w sumie przez 14 miesięcy, do dzisiaj jest jednym z fundamentów polskiej tradycji republikańskiej i powodem do dumy dla Polaków.
AutoramiKonstytucji 3 Majabyli KrólStanisław August Poniatowski,Ignacy PotockiiHugo Kołłątaj. Nie obeszło się bez przeszkód podczas obrad w trakcie których uchwalono Konstytucję. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego wielu posłów, pracujących na zlecenie państw ościennych (Rosji, Prus czy Austrii), sprzeciwiało się powołaniu ustawy zasadniczej. Okazja nadarzyła się 3 maja 1791 roku, wówczas wielu przeciwnikówKonstytucjinie powróciło jeszcze z wielkanocnego urlopu. Po siedmiogodzinnych obradach Sejm zatwierdził Konstytucję, a królStanisław August Poniatowskiją podpisał. Twórcy Konstytucji 3 Maja określili ją jako„ostatnią wolę i testament gasnącej Ojczyzny”.
Konstytucjawprowadzała trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ograniczała immunitety prawne oraz przywileje szlachty zagrodowej, tak zwanej gołoty. Celem ograniczeń względem szlachty było zapobieżenie możliwości przekupstwa, biednego szlachcica przez agentów obcego państwa.Konstytucjapotwierdzała też przywileje mieszczańskie nadane w akcie prawnym z 18 kwietnia 1791 roku. Według tego aktu, mieszczanie mieli prawo do bezpieczeństwa osobistego, posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji publicznej a także prawo nabywania szlachectwa. Miasta miały prawo do wysłania na Sejm 24 plenipotentów, jako swoich przedstawicieli, którzy mieli głos w sprawach dotyczących miast. Akt ten obejmował pospólstwo opieką prawa i administracji rządowej.
Konstytucja 3 Majaznosiła takie „narzędzia władzy szlacheckiej” jak liberum veto, konfederacje, sejm skonfederowanyoraz ograniczała prawa sejmików ziemskich.W dniu ustanowieniaKonstytucji 3 Majaprzestała istniećRzeczpospolita Obojga Narodóww jej miejsce została powołanaRzeczpospolita Polska.Zniesiona została teżwolna elekcja, która w wieku XVIII w ogóle się nie sprawdziła, jej miejsce zastąpiła władza dziedziczna, którą po śmierciStanisława Augusta Poniatowskiegomiał przejąć władca z dynastii Wettinów. Aby czuwać nad bezpieczeństwem wprowadzono stałą armię, której liczebność miała sięgać 100 tysięcy żołnierzy, oraz ustanowiono podatki w wysokości 10% dla szlachty i 20% dla duchowieństwa – szlacht gołota, mieszczanie i chłopi byli zwolnieni z płacenia podatku. Katolicyzm został uznany za religię panującą, jednocześnie zapewniono swobodę wyznań, choć apostazja wciąż była uznawana za przestępstwo. AbyKonstytucjabyła zawsze aktualna co 25 lat miał się zbierać Sejm Konstytucyjny, który miałby prawo zmienić zapisy w Konstytucji.
Władzę ustawodawczą posiadał dwuizbowy parlament. W skład parlamentu wchodziła Izba Poselskaoraz Izba Senacka, w której mogli zasiadać senatorowie: wojewodowie, kasztelani, ministrowie oraz biskupi.
Władzę wykonawczą posiadała rada królewska w skład której wchodzili Król jako przewodniczący, pięciu ministrów, prymas Polski oraz bez prawa głosu następca tronu, marszałek sejmu i dwóch sekretarzy. Ministrowie choć byli powołani przez Króla odpowiadali przed sejmem. Utrzymano zasadę mówiącą,że król „nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może”.
Konstytucja 3 Majaprzetrwała czternaście miesięcy, prawa jakie wprowadzała do zdemoralizowanej przez przywileje Rzeczpospolitej, były nie do zaakceptowania przez warstwę magnacką. W dniu 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu zawiązała się konfederacja później nazwana targowicką. Należeli do niejSzczęsny Potocki,Ksawery BranickiiSeweryn Rzewuski. Na ich „prośbę” połączone siły targowiczan iarmii rosyjskiej w liczbie 97 tysięcy żołnierzy wkroczyły do Polski. Król zdołał wystawić tylko 37 tysięczną armię. Mimo kilku wygrany bitew, kiedy wojska rosyjskie dotarły pod Warszawę, król zdecydował się na kapitulację i przyłączenie do targowiczan. Armia polska poszła w rozsypkę a sen o wolności umarł na kolejny wiek.
